बाल शिक्षामा प्रविधिको प्रभावः अवसर र चुनौतिहरू

२१औँ शताब्दीलाई प्रविधिको युगभन्नु फरक नपर्ला। अहिले हरेक क्षेत्रमा प्रविधिको प्रभाव तीव्र रूपमा बढ्दै गएको छ। प्रविधि हाम्रो दैनिकीको अभिन्न हिस्सा बनिसकेको छ, जसले मानव जीवनलाई सरल, सहज, र प्रभावकारी बनाएको छ। शिक्षा क्षेत्रमा पनि यसको प्रयोग बढ्दो छ, विशेष गरी बालशिक्षामाप्रविधिको प्रभावझनै गहिरो हुँदै गएको छ।

अहिलेकाबालबालिकाहरू किताबमात्रै होइन, डिजिटल उपकरणहरू, मोबाइल एप्स, र अनलाइन कक्षा मार्फत पनि सिकिरहेका छन्। विश्वव्यापी रूपमा प्रविधिको प्रयोगले शिक्षण सिकाइको पद्धतिमा आमूल परिवर्तन ल्याएका कारण अब कक्षा कोठा भित्र मात्र सीमित नभई विद्यार्थीहरू इन्टरनेटको माध्यमबाट विश्वभरका ज्ञान र स्रोतमा सहज पहुँच बनाउँदै गइरहेका छन्। अब सिकाइ परम्परागत ढाँचाभन्दा बाहिर निस्कँदै, हरेक बच्चाको रुचि र क्षमताअनुसार चल्न थालेको छ। कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) को मद्दतले विद्यार्थीहरू आफैंलाई सहजलाग्ने गतिमा र आफ्नो तरिकामा ज्ञान हासिल गर्न सक्ने अवसर पाइरहेका छन्। अहिलेका बालबालिका जन्मदेखि नै प्रविधिसँग परिचित हुन्छन् । बालबालिकाहरु खेलौना जस्तै गरी स्मार्टफोन, ट्याबलेट र कम्प्युटर चलाउन अब्बल बन्दै गहिरहेका छन्। प्राकृतिक, भौगोलिक एवम् सांस्कृतिक विविधता भएको नेपालमा प्रविधिको प्रभावशाली प्रयोगले शैक्षिक क्षेत्रमा पनि परिवर्तन ल्याउने अपार सम्भावना देखिन्छ। यद्यपि यो परिवर्तनको मार्गमा अनेकौं चुनौतीहरू पनि छन्, जसको पहिचान र समाधानमार्फत मात्र दिगो शिक्षा सुनिश्चित गर्न सकिन्छ।

कोभिड–१९ को समयमा विद्यालय र विश्वविद्यालयहरू बन्द हुँदा प्रविधि नै शिक्षाको एकमात्र विकल्प बन्यो। जुम, गुगल मिट, माइक्रोसफ्ट टिम्स लगायतका प्लेटफर्महरू शिक्षक र विद्यार्थीबिच अन्तक्र्रिया गर्नका लागि उत्कृष्ट माध्यम बने। कतिपय निजी विद्यालयहरूले स्मार्ट बोर्ड, डिजिटल कोर्स सामग्री र मोबाइल एप्समार्फत शिक्षा प्रदान गर्नुका साथै विद्यार्थीहरुका लागि YouTube, Coursera, Udemy, Digital Gurkha जस्ता अनलाइन स्रोतहरु अतिरिक्त ज्ञान आर्जन गर्ने माध्यम बनेको छ। प्रविधि शिक्षा क्षेत्रलाई एक खुला र विश्वव्यापी प्रणालीमा रूपान्तरण गर्ने क्रममा छ।

तर प्रविधिको यो विकास अवसर मात्र होइन, चुनौती पनि हो। यो परिवर्तन सबैका लागि सहज भने छैन। नेपालमा प्रविधिको पहुँच असमान छ। ग्रामीण क्षेत्रहरूमा इन्टरनेटको पहुँच न्यून छ भने धेरैजसो घरपरिवारसँग कम्प्युटर वा स्मार्टफोन छैन। विद्युत् आपूर्ति अस्थिर हुनु पनि अर्को बाधा हो। एकातिर शहरमा रहेका निजी विद्यालयहरूमा विद्यार्थी स्मार्ट बोर्डको सहयोगमा अन्तरक्रियात्मक सिकाइमा सहभागी भइरहेका छन् भने अर्कोतिर दुर्गम गाउँमा विद्यार्थीहरू अझै पनि कागज–कलममा सीमित छन्। यस्ता विषमताले प्रविधिको अन्तरलाई झनै बलियो बनाएको छ । प्रविधि सम्पन्न शिक्षा पहुँच हुनेहरूका लागि अवसर बन्दै गए पनि प्रविधिबाट बञ्चित वर्ग झनै पछाडि पर्न थालेका छन्।

शिक्षकहरूको प्रविधि प्रयोग गर्ने क्षमता अर्को चुनौती हो। धेरैजसो शिक्षक परम्परागत शिक्षण पद्धतिमा अभ्यस्त छन् प्रविधि प्रयोग गर्ने तालिम समेत पाएका छैनन्। यो विशेष गरी सामुदायिक विद्यालयमा अझ गम्भीर देखिन्छ। पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक प्रविधिसँग अनुशरण गरिएको छैन, जसले गर्दा शिक्षामा प्रविधिको प्रयोग अझै तर्क सङ्गत र दीर्घकालीन ढङ्गले समावेश गर्न कठिन भइरहेको छ। भाषा पनि अर्को चुनौती हो। अधिकांश डिजिटल शैक्षिक सामग्री अंग्रेजी वा अन्य अन्तर्राष्ट्रिय भाषामा उपलब्ध छन्, जसले नेपाली भाषाभाषी विद्यार्थीहरूलाई प्रविधिको पहुँचमा बाधा पुर्याको छ।

सानै उमेरदेखि डिजिटल स्क्रिनमा धेरै समय बिताउँदा बच्चाहरूको आखामा समस्या तथा ध्यान एकाग्रता, शारीरिक गतिविधिमा असर पर्न सक्छ । त्यसैले प्रविधिको सही रुपमाप्रयोग गर्न आवश्यक छ—त्यसले सिकाइलाई प्रवद्र्धन गर्ने तर बालबालिकाको प्राकृतिकविकासलाई रोक्ने होइन।

तर यी चुनौतीहरुबीच पनि सम्भावनाका ढोकाहरु खोल्न प्रविधिको प्रयोगमार्फत शिक्षालाई अझ गुणस्तरीय र व्यावहारिकतर्फ मोड्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि दृष्टिविहीन विद्यार्थीका लागि अडियो सामग्री, श्रवण अशक्तका लागि सबटाइटलयुक्त भिडियो र अपाङ्गता भएका विद्यार्थीहरूका लागि विशेष एप्सहरूले शिक्षालाई पहुँचयोग्य बनाउनुका साथै विद्यार्थीहरूलाई आफू अनुकूल सिक्न सकिने आत्म–अध्ययन प्रणालीको सम्भावना देखिन्छ। पछिल्लो समय अभिभावक र शिक्षक बीचको समन्वय एप्समार्फत सहज बन्न थालेको छ। अनलाइन परीक्षण र मूल्याङ्कन प्रणालीले शिक्षामा पारदर्शिता र विश्वसनीयता बढाउने कार्यमा सहयोग पु¥याएको छ।

बालबालिका भनेका भोलिका युवा हुन्, कर्णधार हुन्। उनीहरू नै भविष्यकाप्रशासक र देश विकासकाबाहकबन्नेछन्। प्रविधिको सहीउपयोग गरियो भने बालशिक्षामायसले अपार सम्भावनासिर्जना गर्न सक्छ। प्रविधिको सन्तुलितप्रयोगमार्फत बालबालिकालाई गुणस्तरीय शिक्षाप्रदानगर्न सकिन्छ। शिक्षकमैत्रीतालिम, साइबर सुरक्षाको प्रत्याभूति, र प्रविधिको सन्तुलितउपयोगमार्फत बालशिक्षालाई अझप्रभावकारी बनाउन सकिन्छ।

प्रविधिको प्रगतिभनेको एकैपटक अवसर र चुनौतीको मिश्रण हो। नयाँप्रविधिहरूको साथमा, शिक्षा क्षेत्रले बालबालिकाको मानसिक र सामाजिकविकासमा पर्न सक्ने असरका बारेमा सजग रहनआवश्यक छ। जसरी डिजिटल उपकरणहरूले बच्चालाई आधुनिक ज्ञान र सीपकाअवसरहरू प्रदान गर्छ, त्यस्तै यो सन्देश पनिमहत्त्वपूर्ण छ कि त्यस्ताउपकरणहरूका दुरुपयोगबाट बच्नकालागिअभिभावकत्व र शिक्षकहरूको भूमिकाविशेष महत्त्वपूर्ण हुनेछ। यसले बालबालिकालाई सहीमार्गमाप्रविधिको प्रयोग गर्न सिकाउँछ, जसले भविष्यमालबालिकालाई समृद्ध र प्राविधिक दृष्टिकोणमा सक्षमबनाउनेछ।

भविष्यतर्फ दृष्टि गर्दा, प्रविधिमा आधारित शिक्षा प्रणाली नै नेपालका लागि आवश्यकता बन्नेछ। आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स, ब्लकचेन टेक्नोलोजी, भर्चुअल रियालिटी र गेमिफिकेशन जस्ता नवीनतम प्रविधिहरूलाई शिक्षामा समावेश गर्न सक्ने वातावरण बनाउनु अत्यन्तै आवश्यक देखिन्छ। उदाहरणका लागि, एआईले आदेश पाए अनुसार सामाग्री सिफारिस गर्न सक्छ, ब्लकचेन टेक्नोलोजीले विद्यार्थीको प्रमाणपत्र लगायत अन्य महत्त्वपूर्ण डकुमेन्टहरू सुरक्षित रूपमा रेकर्ड गर्न सक्छ र भर्चुअल रियालिटीमार्फत विज्ञान वा इतिहासका जटिल विषयहरूलाई प्रत्यक्ष अनुभूत गराउन सकिन्छ । यस्तो प्रविधियुक्त शिक्षाले विद्यार्थीलाई विश्वव्यापी प्रतिस्पर्धामा सक्षम बनाउनेछ।

यद्यपि, प्रविधिमा आधारित शिक्षा प्रणाली स्थापना गर्नु मात्र पर्याप्त हुँदैन, त्यसलाई सुगम, सुलभ र सन्तुलित रूपमा सबल बनाउनु जरुरी हुन्छ। हरेक विद्यार्थीले समान रूपमा प्रविधिको उपयोग गर्न सकून् भन्ने सुनिश्चित गर्नु नीति निर्माणकर्ताहरूको प्रमुख दायित्व हो । यसका लागि सरकार, विद्यालय, शिक्षक, अभिभावक र स्वयम् विद्यार्थी सबैको सक्रिय भूमिका अपरिहार्य छ। प्रविधिलाई शिक्षामा समावेश गर्दा त्यसमा नैतिकता र डेटा सुरक्षाका पक्ष पनि सम्बोधन गर्न अत्यावश्यक हुनुका साथै डिजिटल सामग्रीमा गुणस्तर, भाषा, सन्देश र सन्दर्भप्रतिको सजगता पनि अपनाउनुपर्ने देखिन्छ।

यस कारण, प्रविधिलाई शिक्षाको सहयोगीतत्वका रूपमाअपनाउनु जरुरी छ, तर यसको अत्यधिकनिर्भरताले सिर्जना गर्ने समस्याहरूलाई पनि बेवास्तागर्न मिल्दैन। अभिभावक, शिक्षक, र नीतिनिर्माताहरूको संयुक्त प्रयासबाट प्रविधिमैत्रीबालशिक्षालाई प्रभावकारी बनाउनु आवश्यक छ। साथै, हरेक क्षेत्रकाबालबालिकाहरूलाई प्रविधिसँगजोड्ने प्रयास गर्नुपर्छ, ताकि कोहीपनि पछाडि नपरून्।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा शिक्षामा प्रविधिको विकास नेपालका लागि अब सम्भावना मात्र होइन, आवश्यकता पनि हो। यसले शिक्षालाई गुणस्तरीय र जीवनमुखी बनाउन शक्ति प्रदान गर्छ। तर त्यसका लागि प्रविधि पहुँच, शिक्षण सामग्री, शिक्षक तालिम र पूर्वाधारको सुदृढीकरण अपरिहार्य छ। नेपालले प्रविधिमा आधारित शिक्षालाई रणनीतिक रूपमा अपनाउन सकेमा सबै विद्यार्थीलाई समान र सशक्त भविष्यको ढोका खोल्न सकिन्छ। शिक्षा अब केवल किताबी ज्ञानको विषय मात्र होइन, यो डिजिटल पहुँचको अधिकार पनि हो। र, यो अधिकार सबै समक्ष पुर्याउनु हाम्रो साझा दायित्व हो।